از کارآمدترین روشهاى تربیتى که در قرآن و سیره پیشوایان دینى آمده، روش عبرت است. عبرت حالتى است که در اثر برخورد با امورى ظاهرى و مشهود، براى انسان پدید مىآید و به معرفتى باطنى و غیر مشهود منتهى مىشود. به این حالت، اگرچه روش نمىگویند ولى با توجه به عامل ایجادکننده آن، جنبه روشى پیدا مىکند. تشابه زندگى انسانها و اقوام و ملل مختلف با یکدیگر، حسابگرى و اندیشهورزى و نیز تأثیرپذیرى انسان، مبانى این روش را تشکیل مىدهند؛ یعنى در اثر تعامل این ویژگیها با یکدیگر، حالت عبرت پدید مىآید. دستیابى به بینش، بهرهمندى از تجارب دیگران، مصونیت نسبى از خطا و درنهایت استفاده بهینه از باقیمانده عمر، از پیامدهاى تربیتى و آثار عبرت است. از منابع عبرت، مىتوان به حوادث و تحولات تاریخى، سرگذشت اقوام و ملل، شگفتیهاى خلقت، حیات و مرگ تمدنها، عظمت و انحطاط دولتها، تجربیات اولیه خود انسان و در یک کلام، دنیا و سنتهاى حاکم بر آن اشاره کرد.
از کارآمدترین روشهاى تربیتى که در قرآن و سیره پیشوایان دینى آمده، روش عبرت است. عبرت حالتى است که در اثر برخورد با امورى ظاهرى و مشهود، براى انسان پدید مىآید و به معرفتى باطنى و غیر مشهود منتهى مىشود. به این حالت، اگرچه روش نمىگویند ولى با توجه به عامل ایجادکننده آن، جنبه روشى پیدا مىکند. تشابه زندگى انسانها و اقوام و ملل مختلف با یکدیگر، حسابگرى و اندیشهورزى و نیز تأثیرپذیرى انسان، مبانى این روش را تشکیل مىدهند؛ یعنى در اثر تعامل این ویژگیها با یکدیگر، حالت عبرت پدید مىآید. دستیابى به بینش، بهرهمندى از تجارب دیگران، مصونیت نسبى از خطا و درنهایت استفاده بهینه از باقیمانده عمر، از پیامدهاى تربیتى و آثار عبرت است. از منابع عبرت، مىتوان به حوادث و تحولات تاریخى، سرگذشت اقوام و ملل، شگفتیهاى خلقت، حیات و مرگ تمدنها، عظمت و انحطاط دولتها، تجربیات اولیه خود انسان و در یک کلام، دنیا و سنتهاى حاکم بر آن اشاره کرد.
مقدمه
عبرت واژهاى است که در قلمرو تربیت کاربرد گستردهاى دارد. همه ادیان الهى و مکاتب تربیتى، پیروان خود را به درسآموزى از سرگذشت پیشینیان و مقایسه موقعیت خود با آنان دعوت مىکنند. اسلام نیز به طور گسترده مسلمانان را به سیر در آفاق و انفس، تؤام با تفکر و اندیشه در سرگذشت دیگران فراخوانده است. شکى نیست که این فراخوانى به دلیل تأثیر چشمگیرى است که بر عمل و رفتار انسان داشته است.قرآن کریم هفت بار کلمه «عبرت» و اعتبار را به کار برده و اهل بصیرت را بر آن ترغیب کرده است:
فَاعْتَبِروُا یَا اُولِى الاَبْصَارِ.1
پس عبرت بگیرید اى صاحبان چشم.
قرآن در جاى دیگر هدف از بیان داستانها و وقایع تاریخى را عبرتپذیرى مىداند:
لَقَدْ کَان فِى قِصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاِوُلِى الالْبَاب.2
درسرگذشت آنان درس عبرتى براى صاحبان اندیشه بود.
حضرت على(ع) که خود قرآن ناطق است با اشاره به برنامه عبرتآموزى قرآن، چنین مىفرماید:
تَدَبَّرُوا آیَاتِ الْقُرْآنِ وَ اعْتَبِرُوا بِهِ فَإِنَّهُ اَبْلَغُ الْعِبَرِ.3
در آیههاى قرآن بیندیشید و به (وسیله) آن پندگیرید،زیراکه آیات قرآن رساترین عبرتهاست.
درباره عبرت چندین سؤال مطرح است: 1. عبرت چیست؟ 2. آیا عبرت روش تربیتى است؟ 3. در صورت روش بودن، روش خودتربیتى است یا دیگرتربیتى؟ 4. حوزه کاربرد آن کجاست؟ 5. رابطه آن با مبنا، هدف و اصل تربیتى چگونه است؟ 6. نقش آن در تربیت چیست؟ 7. منابع و شیوههاى عبرتآموزى کدامند؟ ... همه اینها سؤالاتى است که این مقاله بهنحوى درصدد پاسخگویى به آنهاست. نگارنده مدعى نیست که به این پرسشها پاسخى جامع و کافى داده است، بلکه آن را آغازى براى مباحث گستردهتر در این زمینه مىداند. گفتنى است که این مقاله، با تکیه بر منابع اسلامى بویژه قرآن و نهج البلاغه تدوین شده است.
امید است محققان و دانشپژوهان تعلیم و تربیت و تشنگان معارف الهى، با الهام از قرآن و دیگر منابع غنى اسلامى، بیشتر از پیش بر کشف این حقایق فائق آیند و جان تشنه خود را از سرچشمه زلال معرفت سیراب سازند.
عبرت چیست؟
عبرت بر وزن فِعْلَه از ریشه «عَبَر» است که به معانى مختلفى چون: تفسیر کردن، سنجیدن، عبور کردن، تعجب کردن و غیره آمده است. وجه این معانى، انتقال از حالى به حالى دیگر است، چنانکه راغب اصفهانى در «مفردات» مىگوید: «اَصْلُ العِبَرِ تَجَاوُزٌ مِنْ حَالٍ اِلَى حَالٍ».4 اگر نگوییم در تمام معانى، دستکم در بیشتر آنها نوعى جابجایى و انتقال قابل درک است. در عبرت و اعتبار نیز همین معنى مشاهده مىشود، چرا که اهل لغت، این دو را به معناى پند و اندرز گرفتن5 ذکر کردهاند، و در پند و اندرز، انسان از نقل یک سخن و یا جریان تاریخى به معنایى ماوراى آن منتقل مىشود و در اثر آن، حالتى خاضعانه و خاشعانه در برابر حق، براى او پدید مىآید.
راغب، عبرت را چنین معنا مىکند:
الاِعْتِبَارُ وَالعِبْرَةُ [هِىَ] الْحَالَةُ الّتِى یَتَوَصَّلُ بِهَا مِنْ مَعْرِفَةِ الْمُشَاهَدِ اِلَى مَا لَیْسَ بِمُشَاهَد.6
عبرت حالتى است که در آن معرفت ظاهرى و محسوس، سبب درک معرفت باطنى و غیرمحسوس مىگردد و انسان از امور مشهود به امور نامشهود منتقل مىشود.
روشن است که هرگونه انتقال و عبور از ظاهر به باطن و از سطح به عمق را نمىتوان عبرت نامید، بلکه این انتقال و عبور داراى نکات و قیود خاصى است که در پى مىآید:
نکته اول اینکه بین ظاهر و باطن، نباید رابطهاى اعتبارى و قراردادى و یا التزامى وجود داشته باشد. مثلاً اگر از شنیدن صداى زنگ، شنونده به باطن آن یعنى وجود فردى در پشت در، پى برد و با دیدن یک علامت خاص، بیننده به یک پیام قراردادى منتقل شود، آن را عبرت نمىگویند، زیرا اوّلى دلالت التزامیه دارد و دوّمى، انتقال از طریق قرارداد قبلى صورت مىگیرد.
نکته دوم اینکه باطن و عمقى که فرد به آن منتقل مىشود، باید بار ارزشى و اخلاقى داشته باشد و این امر زمانى ممکن است که انسان زندگى خود را به نوعى با امور ظاهرىِ مشهود، مشابه و همانند ببیند و وقوع همان سرنوشت را براى آینده خویش محتمل بداند. به عبارت دیگر، انتقال از ظاهر، با یک سلسله اطلاعات خشک و یا مطالب علمى صِرف نمىتواند عبرت باشد، بلکه آنچه حاضر مىشود باید قابلیت تأثیرگذارى در رفتار اخلاقى و خودسازى فرد داشته باشد.
نکته سوم اینکه نقش تأمل و تفکر در این انتقال بسیار مهم است و شاید بتوان گفت، بدون این عنصر، تحقق این حالت امکانپذیر نیست، زیرا در این زمینه، انسان به مشاهده و یا شنیدن امور و پدیدهها مىپردازد و اگر به همین شنیدن اکتفا کند، چنین حالتى در او پدید نمىآید. اما اگر در شنیدهها و دیدههاى خود بیندیشد و سپس پدیدههاى مشابه را در زمان خود شناسایى کند، و آنگاه به موازنه و مقایسه آنها با یکدیگر بپردازد و در یک تجزیه و تحلیل عقلى، روابط بین آنها را کشف کند، به نتیجهاى مطلوب و منطقى دست مىیابد و این نتیجه همان حالتى است که مىتوان آن را عبرت نامید. در جریان عبرت، انسان تحت تأثیر امرى قرار مىگیرد و قلبش به آن متمایل و خاشع مىگردد و در نتیجه معرفت و شناخت جدیدى حاصل مىشود و به دنبال آن، سلوک و رفتارى متناسب با آن، در فرد بهوجود مىآید.
آیا عبرت یک روش تربیتى است؟
از آنچه گذشت معلوم مىشود عبرت به خودى خود یک روش نیست. بلکه حالتى است که در اثر برخورد با امورى به انسان دست مىدهد. خود این حالت یک پیامد بسیار شیرین تربیتى است. لکن با توجه به عامل ایجادکننده این حالت، مىتوان آن را روش نامید. حال در پاسخ به این سؤال که چه عاملى این حالت را در فرد به وجود مىآورد، باید گفت دو عامل: 1. گاهى خودِ فرد با خواندن جریانات تاریخى یا دیدن طبیعت و آثار به جاى مانده از گذشتگان به این حالت مىرسد که در این صورت عبرت یک روش خودتربیتى مىشود که مىتوان آن را روش «عبرتگیرى» یا «عبرتپذیرى» نامید. چرا که خودِ فرد زمینه را براى تأثیرپذیرى فراهم کرده است.
2. گاهى دیگران زمینهها و مقدماتِ بوجود آمدن چنان حالتى را براى فرد فراهم مىکنند. مثلاً مربى تربیتى با قصد عبرتآموزى، تربیتآموزان خود را به دیدن برج وباروها، کاخهاى سلطنتى، مقابر و زیارتگاهها ببرد که در این صورت یک روشِ دیگر تربیتى است و مىتوان آن را روش «عبرتدهى» یا «عبرتآموزى» نام نهاد. در این روش، کار مربى نشان دادن آیات و نشانههاست و این فراگیرنده است که باید از لابلاى پدیدهها که آیات الهى هستند، عبور کرده به اعماق آنها دست یابد، چرا که آیات، رموزى هستند که همواره به چیزى فراتر از ظاهر خود دلالت دارند. در این روش کشف این رمزها به عهده خودِ فراگیرنده است.
امیرالمؤمنین(ع) در تربیت فرزند خود از همین روش استفاده کرده و در نامهاى به امام حسن(ع) مىفرماید:
... یا بُنَىَّ انّى قَد اَنْبَأْتُکَ عَنِ الدُّنْیَا وَ حَالِهَا، وَ زَوَالِهَا وَ اِنْتِقالِهَا، وَ اَنْبَأتُکَ عَنِ الآخرةِ و ما أُعِدَّ لاِءَهْلِهَا فِیهَا، وَضَرَبْتُ لَکَ فِیهِمَا الاَمْثالُ، لِتَعْتَبِرَ بِها و تَحْذُوَ عَلَیها.7
پسرعزیزم! من تورا از دنیا و تحولات گوناگونش و نابودى ودست به دست گردیدنش آگاه کردم و از آخرت و آنچه براى انسانها در آنجا فراهم است اطلاع دادم و براى تو از هر دو مثال زدم تا به آن پندپذیرى و براساس آن در زندگى گام بردارى.
در این عبارت، حضرت متذکر مىشوند که من اخبار را براى تو گفتم، علامات و نشانهها را بیان کردم و راه را نشان دادم و تو خود باید پند بگیرى و مسیر زندگى را براساس آن بپیمایى. بنابراین عبرتآموزى به معناى اخیر یک روش دیگر تربیتى است و اگر در مباحث آتى از آن با عنوان روش یاد مىشود، به همین لحاظ است.
مبانى عبرت
براى پاسخ به این سؤال که اصولاً چه ویژگیهایى در زندگى انسان وجود دارد که باعث پدید آمدن حالت عبرتگیرى مىشود، باید گفت:
اولاً، تشابه و برخوردارى از وجوه مشترک امرى است که در تمامى اصناف موجودات این جهان به چشم مىخورد. انسان نیز به لحاظ فردى و اجتماعى از این قاعده مستثنى نیست. مثلاً انسان به لحاظ فردى، هم با گذشته خود و هم با افراد دیگر، شباهتها و مشترکاتى دارد. همانگونه که ملتها و جامعهها نیز با گذشته خود و با اقوام و ملتهاى دیگر شباهتها و مشترکات فراوانى دارند.
ثانیا، انسان موجودى حسابگر و اندیشهورز است و از این ویژگى براى رشد و تکامل خود استفاده مىکند. او همواره به مقایسه امور با یکدیگر مىپردازد. شباهتها و تفاوتها را مشخص کرده به تجزیه و تحلیل و تبیین آنها مىپردازد.
ثالثا، انسان موجودى تأثیرپذیر است. او همواره با محیط اطراف خود در تعامل است، حوادثى که در اطراف او اتفاق مىافتد، صحنههایى که از پیش چشم او مىگذرد، قضایا و جریانات تاریخى که به گوش او مىرسد و... همه و همه، وى را تحت تأثیر قرار مىدهد.
این سه ویژگى، مبناى عبرت را تشکیل مىدهند و عبرت در اثر تعامل این سه خصوصیت حاصل مىشود. توضیح اینکه وجود شباهتها و وجوه مشترک در زندگى انسان او را به کندوکاو و بررسى امور وادار مىکند. او زندگى کنونى خود را با گذشته خویش و نیز با افراد دیگر مقایسه مىکند، رفتارها و پیامدها را بررسى کرده به تجزیه و تحلیل و کشف روابط و علل آنها مىپردازد. در این بررسى به نقاط ضعف و قوت خویش در گذشته و حال پى مىبرد و آنگاه تحت تأثیر عوامل مثبت و منفى آن قرار مىگیرد. او در این تجزیه و تحلیل درونى، به یک جمعبندى و قاعده کلى دست مىیابد که عبارت است از اینکه: «اگر همان اسباب و علل در زندگى کنونى من باشد من هم به همان سرنوشت گرفتار مىشوم» و این همان عبرت است. از این رو تصمیم مىگیرد تا از تجارب گذشته خود و نیز دیگران در جهت اصلاح و رشد آینده خود در جهات مختلف استفاده کند.
اصل مهمى که بر این روش حاکم است، اصل تعقل و تفکر است. چرا که بدون این اصل، شنیدن حوادث تاریخى و دیدن آثار گذشتگان، معنا و محتوایى بهدنبال ندارد، بلکه آثارِ بىروحى است که بىهدف از برابر انسان مىگذرد، بدون آنکه معنایى را در ذهن پدید آورد.
اگر این احساس ظاهرى، با تأمل و اندیشه درونى همراه گردد، اعتبار و بینش را به دنبال خواهد داشت و مصداق این کلام على(ع) خواهد شد که:
تَفَکُّرُکَ یُفِیدُکَ الاِْسْتِبصارَ وَ یَکْسِبُکَ الاِْعْتِبارَ.8
فکر کردن به تو، بینایى و عبرت گرفتن مىبخشد.
بنابراین، در سایه تفکر و اندیشه، محسوسات معنا پیدا مىکند و حالتى در انسان پدید مىآید که در آن از ظواهر عبور مىکند و به معانى بلند و کشف حقایق دست مىیابد و در واقع به نوعى بصیرت مىرسد. این بصیرت، ارزشها و ضدارزشها را برایش معلوم مىکند و راهنماى عمل و رفتار بیرونى او مىگردد.
حوزه کاربرد این روش
قلمرو کاربرد این روش، همه دورانهاى زندگى انسان بجز کودکى است.9 چرا که درک عبرتها، نیازمند عقلى سلیم، چشمى بینا، دلى بیدار و در یک کلام قدرت شناختى بالاست.10 و انسان هر چه از نظر سنى بالاتر مىرود، معمولاً دامنه شناخت او گستردهتر و از خصوصیات فوق بیشتر برخوردار مىگردد. از این رو، بهکارگیرى این روش در هر یک از مراحل رشد، قواعد و خصوصیاتى دارد که بهطور اختصار به آنها اشاره مىشود:
1. در اواخر مرحله کودکى، رشد شناختى کودک ضعیف است. در مورد هر شیئى یا موقعیتى فکر او بیشتر به اجزاء متوجه است، اما نمىتواند این اجزاء را به صورت کل آن دریافت کند، از این رو براى عبرتدهى به کودک، هم باید تک تک اجزاء یک جریان عبرتآموز را به کودک نشان داد و هم باید رابطه اجزاء با یکدیگر و نیز حصول نتیجه را براى وى توضیح داد، مثلاً براى اینکه کودک از حادثهاى عبرت بگیرد و از ارتکاب کار خلافى که دیگرى انجام داده ـ و این حادثه ناخوشایند را براى او حاصل نموده است ـ دورى جوید، مىتوان، نتیجه نامطلوبى که از کار فرد خطاکار به دست مىآید در معرض دید وى قرار داد و سپس رابطه آن نتیجه نامطلوب را با کار خطا مشخص کرد و آنگاه نتیجهگیرى کرد که اگر تو هم چنین خطایى را انجام دهى، مثل آن فرد باید منتظر چنین پیامد نامطلوبى باشى.
2. در هفت سال دوم و مرحله دبستانى، در رشد فکرى کودک تغییر و تحول چشمگیرى پیدا مىشود و منطق او به مسائل عینى گرایش پیدا مىکند. کودک در این مرحله به دستکارى علائم و نشانهها مىپردازد. ارتباط بین اجزاء را مىسنجد و از این طریق، وضعیت پدیدههاى گوناگون را تبیین و از آنها نتیجهگیرى مىکند. براى عبرتآموختن به چنین فردى باید اجزاء عینى یک جریان را در معرض دید وى قرار داد، به ارتباط بین اجزاء، اشاره مختصرى کرد و نتیجهگیرى رابه خود وى واگذار نمود. مثلاً در همان مثال قبل اگر کودک از کار خطا و نیز بهدنبال آن از نتیجه آن و ارتباط بین آن دو خبردار شود، خودش نتیجه مىگیرد که: «اگر من هم چنین خطایى را انجام دهم. مثل او باید منتظر چنین پیامد نامطلوبى باشم».
3. در مرحله نوجوانى که همزمان با بلوغ شرعى است، رشد شناختى و ادراکى نوجوان اوج مىگیرد و از واقعیات عینى و محسوس، به امور انتزاعى و ذهنى منتقل مىشود. نوجوان مىتواند به تهیه و تنظیم فرضیههاى ذهنى بپردازد. و هر مسألهاى را به صورت اصولى و منطقى آن بررسى کند. او مىتواند مسائل مجرد و انتزاعى را تجزیه و تحلیل نماید و به نتایجى منطقى دست یابد. چنین فردى، براى عبرت گرفتن از حوادث، کافى است که از پیشدرآمد فوق خبردار شود. آنگاه به تجزیه و تحلیل، کشف روابط و علل و در نهایت نتیجهگیرى آن بپردازد و آن را به عنوان تجربهاى در کنار تجارب زندگى خویش ثبت کند.11
از این دوره به بعد، هر چه سن بالاتر رود و به مراحل سنى بالاترى برسد، بر تجارب او افزوده مىشود و همین تجارب،او را ورزیده و کارآزمودهتر مىکند. بهطورى که با دیدن یا شنیدن بسیارى از امور، به درک حقایق بسیارى در وراى آنها نائل مىگردد.
از آنچه گذشت، معلوم مىشود که گستره بهکارگیرى روش عبرت، در مراحل اولیه زندگى تربیتآموز، کمتر است. چرا که دایره درک کودک کمتر است، و هر چه بر سن کودک افزوده مىشود و کودک به مراحل بالاترى مىرسد، دامنه کاربرد این روش، گستردهتر مىگردد.
پیامدهاى تربیتى عبرت
تأکید نسبتا فراوان قرآن و روایات بر سیر و سفر و خواندن سرگذشت اقوام و ملل و گرفتن عبرت از آنها، به دلیل آثار تربیتى فراوانى است که این مسأله بهدنبال دارد. در این بخش به پارهاى از این آثار اشاره مىشود.
1. عبرت، کلید بصیرت
یکى از مهمترین مقاصد تربیت آن است که انسان به درجهاى از درک و بصیرت برسد که بتواند از ظواهر امور بگذرد و به باطن آنها بنگرد. از محسوسات و مشهودات عبور کند و به معقولات برسد، و قدرتى فراگیر براى سنجش و اندازهگیرى، تجزیه و تحلیل، حل و فصل امور و انتخاب و تصمیمگیرى در ابعاد مختلف زندگى بهدست آورد. عبرت راهى است که مىتواند انسان را به این مقصد تربیتى برساند و شاید مهمترین اثر تربیتى عبرت، همین باشد. امیرالمؤمنین(ع) در کلام خود بر این اثر عبرت تصریح کرده چنین مىفرماید:
مَنِ اعْتَبَرَ اَبْصَرَ وَ مَنْ اَبْصَرَ فَهِمَ وَ مَن فَهِمَ عَلِمَ.12
کسى که عبرت آموزد، آگاهى یابد و کسى که آگاهى یابد، مىفهمد و آنکه بفهمد، دانشآموخته است.
و در جاى دیگر مىفرمایند:
رَحِمَ اللّهُ اُمْرَئً تَفَکَّر فَاعْتَبَرَ وَ اعْتَبَر فَأبْصَرَ... .13
خدا رحمت کند کسى را که بیندیشد و سپس پند پذیرد، و اندرز گیرد و سپس بینا گردد... .
نتیجه به دست آمده از این دو کلام این است که تفکر زمینهساز عبرت است و عبرت زمینه بصیرت را فراهم مىآورد. آن حضرت در سخنى دیگر انسان بصیر را چنین توصیف مىکند:
اِنّمَا البَصِیرُ مَنْ سَمِعَ فَتَفکَّرَ، وَ نَظَرَ فَأبْصَرَ، وَانْتَفَعَ بِالْعِبَرِ... .14
همانا بینا کسى است که (به درستى) بشنود و سپس (در آن) بیاندیشد، و (به درستى) بنگرد و بینا گردد و از عبرتها پند گیرد... .
یعنى زمانى انسان به بینش و بصیرت مىرسد که به شنیدن اکتفا نکند، بلکه در شنیدهها، اندیشه نماید و با دقت به امور بنگرد. نتیجه این اندیشه و دقت نظر همان عبرتى است که در تصمیمگیرىها و رفتار انسان موثر خواهد بود. به عبارت دیگر به نظر امام(ع)، مراحل ایجاد بینش عبارت است از: 1. احساس ظاهرى (به کمک چشم وگوش) 2. تفکر و تیزبینى (اندیشه) 3. عبرتگیرى. بههرحال شیرینترین ثمره عبرتآموزى، بینش است که خود آثار مطلوب دیگرى را نیز به دنبال خواهد داشت.
2. عبرت، انتقال تجارب
مرور بر آثار و تاریخ پیشینیان، فایده دیگرى نیز به دنبال دارد و آن کسب تجارب است. انسانها در طول زندگى سعى مىکنند هر امرى را یک بار تجربه کنند و یک خطا را چند بار مرتکب نشوند، علاوه بر این خرمندان تلاش مىکنند که حتى خطایى را که دیگران تجربه کردهاند، مرتکب نشوند و در واقع سعى دارند از تجارب دیگران استفاده کنند، چرا که از عاقل چیزى غیر از این انتظار نیست:
اِنَّمَا الْعاقِلُ مَنْ وَ عَظَتْهُ التَّجَارُبُ.15
همانا عاقل کسى است که تجربهها او را پند دهند.
مادام که انسان در غرور خویش گرفتار است و سر در لاک خود دارد، از رویدادهایى که براى دیگران رخ مىدهد، پند نمىگیرد و خطاهاى تجربه شده دیگران را تکرار مىکند. بدین سبب، باید تربیتآموزان را بر آثار بهجاى مانده از گذشتگان عبور داد تا با عبرت از سرنوشت آنها، تجارب آنان را پلى براى رشد و شکوفایى خود قرار دهند. کسى که تجارب دیگران را بر تجارب خویش مىافزاید، عمرى به درازاى عمر آنها دارد. امیرالمؤمنین در وصیتى به فرزند خود امام مجتبى(ع) چنین مىفرماید:
اَىْ بُنَىَّ، اِنِّی وَ اِنْ لَمْ اَکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِى، فَقَدْ نَظَرْتُ فِى اَعْمَالِهِمْ، وَفَکَّرْتُ فِى اَخْبَارِهِمْ، وَسِرْتُ فِى آثَارِهِمْ، حَتّى عُدْتُ کَاَحَدِهِمْ، بَلْ کَاَنِّى بِمَا انْتَهى اِلىَّ مِنْ اُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرتُ مَعَ اَوَلِّهِمْ اِلَى آخِرِهِمْ. فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِکَ مِنْ کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ فَاسْتَخْلَصْتُ لَکَ مِنْ کُلِّ اَمرٍ نَخِیلَهُ وَ تَوَخَّیْتُ لَکَ جَمِیلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْکَ مَجْهُولَهُ... .16
پسرم، اگرچه من به اندازه همه کسانى که پیش از من مىزیستهاند عمر نکردم، اما در کردار آنها نظر افکندم، و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان سیر کردم تا بدانجا که همانند یکى از آنها شدم، بلکه گویا در اثر آنچه از تاریخ آنان به من رسیده با همه آنها از اول تا آخر بودهام. پس من قسمت زلال و مصفّاى زندگى آنان را از بخش کدر و تاریک آن بازشناختم و سود و زیانش را دانستم، از میان تمام آنها، قسمتهاى مهم و برگزیده را برایت خلاصه کردم و از بین همه آنها زیبایش را برایت انتخاب نمودم و ناشناختههاى آن را از تو دور کردم.
براساس این فرمایش حضرت على(ع) تجربه اندوزى از سرگذشت دیگران، بهرهمندى از حاصل عمر آنهاست. گویا انسان عمرى به دارازى عمر همه آنها داشته است، با این تفاوت که خطاهاى آنان را مرتکب نشده است. نکته دیگرى که در سخن حضرت مشهود است وظیفهاى است که امام(ع) براى مربى ترسیم مىکند. وظیفه مربى این است که تجربیات خود و دیگران را جمعآورى، تلخیص و تنقیح کند و بهطور صریح و روشن و دستهبندى شده در اختیار فراگیرنده خویش قرار دهد.
3. عبرت و بازدارى از خطا
از فوائد و آثار تربیتى عبرت، مىتوان به هدایتگرى آن اشاره کرد، عبرتها همواره انسان را به سوى رشد و کمال و راه درست هدایت مىکنند و چراغهایى هستند که مسیر صحیح زندگى را نشان مىدهند:
اَلاِعْتِبَارُ یَقُودُ اِلَى الرُّشْدِ.17
عبرت گرفتن انسان را به سوى راه صواب و درست مىکشاند.
ثمره این هدایتگرى نیز، دورى از خطاست:
اَلإعْتِبَارَ یُثْمِرَ العِصْمَةَ.18
میوه عبرت گرفتن، نگاهدارى است.
و این بدان سبب است که در جریان عبرت، انسان با تجارب دیگران آشنا مىشود و رابطه بین سیر و سلوک انسانها با پیامدهاى آن را احساس مىکند و اگر موقعیتى مشابه آنها داشته باشد، از سرنوشت آنها درس مىگیرد و به طریق دیگرى عمل مىنماید؛ طریقى که آن پیامدهاى سوء را در پى نداشته باشد. امیرالمؤمنین(ع) در این خصوص مىفرماید:
اِنَّ مَنْ صَرَّحَتْ لَهُ الْعِبَرُ عَمّا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ المَثُلاثِ، حَجَزَتْهُ التَّقْوى، عَنْ تَقَحُّمِ الشُّبَهَاتِ.19
کسى که از اعمال و کردار گذشتگان و عواقب سوء آنها عبرت گیرد، تقوا وى را از فرو رفتن در آن گونه بدبختیها بازمىدارد.
نکته قابل توجه اینکه هر چه دامنه عبرتگیرى انسان وسیعتر باشد، دایره ارتکاب خطا کمتر خواهد بود:
مَنْ کَثَّرَ اعْتِبَارُهُ قَلَّ عِثَارُهُ.20
هرکس عبرت گرفتن او بسیار باشد، لغزش او کم خواهد شد.
چرا که فزونى عبرتها، ابهام را از چهره امور مىزداید، شبهات را از بین مىبرد، صراحت خاصى به مسائل مىبخشد و آنها را شفاف مىکند.
4. عبرت چراغ راه آینده
حفظ و گرامىداشت باقیمانده عمر انسان، و استفاده بهینه از آن نیز از نتایجى است که در سایه عبرت از گذشته تحقق مىیابد. عبرت چراغى فراروى آینده است و فرداى بهتر و درخشان در گرو عبرت از گذشته است:
وَلَوِ اعْتَبَرْتَ بِمَا مَضَى حَفِظْتَ مَابَقِىَ.21
اگر از آنچه گذشته است عبرت بگیرى، آنچه را که باقى است حفظ خواهى کرد.
زیرا تاریخ در حال تکرار است، همواره قومى مىروند و قومى دیگر جایگزین مىشوند. اختلاف حوادث و رویدادهاى تاریخى، در جزئیات آنهاست، اما در کلیات شبیه یکدیگرند و اسباب و علل آنها هم مثل هم است. انسان عاقل و عبرتگیر مىتواند با موازنه و مقایسه این پدیدهها و بررسى علل و اسباب آنها، پیامدها و نتایج آنها را پیشبینى کند و تصمیم درست و متناسب را در هر مورد اتخاذ نماید. امیرالمؤمنین(ع) در نامه خود به حارث هَمْدانى به این نکته اشاره دارند:
واعْتَبِرْ بِمَا مَضَى مِنَ الدُّنْیَا لِمَا بَقِى مِنْهَا، فَاِنَّ بَعْضَهَا یَشْبَهُ بَعْضا وَ آخِرُهَا لاحِقٌ بِاَوّلِهَا وَ کُلُّها حَائِلٌ مُفَارِقٌ.22
از (حوادث) گذشته دنیا براى باقیمانده آن عبرت گیر،چراکه بعضى ازآن (حوادث) شبیه بعضى دیگراست. وپایانش به ابتداى آن مىپیوندد و (درهرحال) تمام آن گذرا و ناپایدار است.
با دقت در پیامدهاى فوق، مىتوان دریافت که همگى در ارتباط با هم و در جهت تحقق یک هدف، یعنى سعادت انسان هستند، زیرا بصیرتى که در جریان عبرتآموزى نصیب انسان مىگردد، باعث مىشود تا از تجارب دیگران بهره بگیرد. انتقال این تجارب، مىتواند انسان را از بیشترِ خطاها بازدارد و چراغى فراروى وى قرار دهد تا آیندهاى درخشان و سعادتمند براى او به ارمغان آورد.
ادامه دارد//
● نویسنده: محمدرضا - قائمىمقدم